Περί Παιδείας και Σχολείου...

 Σ’ ένα έργο του Λουκιανού η παιδεία προσωποποιημένη έρχεται στον ύπνο του συγγραφέα και ανάμεσα στα άλλα του λέει: «Kαι συ, ο τωρινός φτωχούλης, ο γιος του πάσα ένα... σε λίγο χρόνο θα γίνεις ζηλευτός, θα σε φθονούν όλοι, θα δέχεσαι τιμές και επαίνους, θα ευημερείς για τις αρετές σου και θα σε λοξοκοιτάζουν αυτοί που είναι ανώτεροι στη γενιά και στα πλούτη(...). Kοίτα το Δημοσθένη, τίνος γιος ήταν και πόσο σπουδαίο τον έκανα εγώ. Kοίτα τον Aισχίνη, που ήταν γιος τυμπανίστριας, κι όμως χάρη σε μένα τον κανάκευε ο Φίλιππος...»

         Πάντα ταύτιζα την Παιδεία με την κοινωνική συμπεριφορά, αλλά και τη διαχείριση των ατομικών θεμάτων. Η παιδεία μας στηρίζει και ορίζει τον πολιτισμό μας.  Αν κάποιος απλοϊκά θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι η Παιδεία κάνει το άτομο ικανό να ξεχωρίζει το καλό από το κακό, τότε η παιδεία μας ορίζει την ποιότητά μας ως άτομα και ως κοινωνία. Βέβαια ο άνθρωπος είναι ένας κόσμος ολόκληρος. Ο ίδιος άνθρωπος άλλες φορές μπορεί να είναι καλός και άλλες κακός. Η ατέλειωτη πορεία όμως για την αρετή είναι αυτή που χαράσσεται από τη σωστή Παιδεία.

   H ελληνική οικογένεια έθετε πάντα ως πρώτη προτεραιότητα την Παιδεία και την εκπαίδευση των παιδιών. Την συνέδεε πάντα με την κοινωνική ανάδειξη αλλά και με την οικονομική ευημερία. Όλοι ακούγαμε την κλασική ερώτηση «τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις...;», με την αναμενόμενη απάντηση γιατρός ή δικηγόρος, ή όταν η κακή επίδοση στο σχολείο ταυτιζόταν με τα απαραίτητα σε μια κοινωνία επαγγέλματα του οδοκαθαριστή, αχθοφόρου κλπ. H προσδοκώμενη για τα παιδιά της ελληνικής οικογένειας Παιδεία ταυτιζόταν με την εκπαίδευση, με τις σπουδές, και την μελλοντική έξοδο του παιδιού από τη φτώχεια, την κούραση, την ανασφάλεια, ό,τι ταλαιπωρούσε τη μέση ελληνική οικογένεια.

  Στις παλιότερες εποχές κυρίαρχος φορέας της Παιδείας ήταν το εκπαιδευτικό σύστημα. O Δάσκαλος ήταν πανίσχυρος, αδιαμφισβήτητος μπροστά στα μάτια των παιδιών και των γονέων τους. Εργαλείο το διάβασμα, η συνεχής απόκτηση γνώσεων και μια αυστηρότητα που αφορούσε όχι μόνο τη  σχολική ζωή αλλά και πέρα από αυτήν.  Στο πέρασμα των χρόνων η ανάγκη για περισσότερη ελευθερία και για μεγαλύτερες δυνατότητες έκφρασης των παιδιών και φυσικής ανάδειξης των ταλέντων τους έφερε μια φιλελευθεροποίηση της εκπαίδευσης με καταρχήν καλά αποτελέσματα.

     Μεγάλη η συζήτηση για το τι εκπαιδευτικό σύστημα θέλουμε να δημιουργήσουμε, ακόμα μεγαλύτερη για το ποιο εκπαιδευτικό σύστημα έχουμε ανάγκη. Θεωρώ ότι όλη αυτή η ακαδημαϊκή και πολιτική φλυαρία γύρω από το εκπαιδευτικό σύστημα κινείται γύρω από τα απλά και αυτονόητα χωρίς όμως ν’ ακουμπά το μεγαλύτερο πρόβλημα του σημερινού σχολείου. Ποιος θα μπορούσε να εκφράσει σοβαρές διαφωνίες γύρω από την είσοδο των νέων τεχνολογιών στο σχολείο, την ελάττωση ή κατάργηση της δουλειάς στο σπίτι, τη μεγαλύτερη ανάπτυξη της δημιουργικότητας των παιδιών; Nομίζω κανείς.

       Όλες όμως οι αναφορές και οι προτάσεις αμελούν κάτι πολύ σημαντικό. Ταυτίζοντας την Παιδεία με την παιδική δημιουργικότητα και την μελλοντική παραγωγικότητα του σημερινού μαθητή αμελούν αυτό που ονομάζουμε Aγωγή. Δεν υπολογίζουν επίσης ότι το σημερινό σχολείο και ο σημερινός Δάσκαλος είναι περισσότερο αντικείμενα κριτικής παρά αποδοχής.

      Το σχολείο δεν αποτελεί σήμερα τον μοναδικό ή τον ισχυρό φορέα επιρροής της ελληνικής νεολαίας. Αντίθετα συνεχώς υποχωρεί δίνοντας τη θέση του στην καταιγίδα της «ενημέρωσης». O μαθητής σήμερα «ακούει και βλέπει» πολλά περισσότερα για τον κόσμο απ’ ότι οι προηγούμενες γενιές. Τα πρότυπά  του είναι αυτά που προβάλλονται από τα MME, από το διαδίκτυο, τη διασκέδαση χωρίς να μπορεί φυσικά να κρίνει, να ξεχωρίσει, να αποδεχτεί ή να απορρίψει μετά από ώριμη σκέψη. Δεν επικρατεί αυτό που υπερέχει ποιοτικά αλλά αυτό που δίνεται σε μεγαλύτερη ποσότητα. Tο γρήγορο, το ευχάριστο, το εντυπωσιακό είναι αυτό που δεσμεύει σκέψεις, μαλθακοποιεί τα μυαλά, υπνωτίζει με τον «μαγικό» του τρόπο και τελικά διαφθείρει.

     Η καταιγίδα των πληροφοριών δεν «εκπαιδεύει» φυσικά μονάχα τους μικρούς αλλά και τους μεγάλους. Οι γονείς από αγωνία για το μέλλον των παιδιών τους τα θέλουν να διακρίνονται πολλές φορές χωρίς κόπο, να εξασφαλίσουν την επιτυχία χωρίς την απαιτούμενη αξία από μικρή ηλικία. Η κοινωνία μας έχει μπερδέψει την αξία με την επιτυχία. Ο «επιτυχών» κατακτά όλους τους επαίνους ανεξάρτητα του τρόπου που πέτυχε. Μπορεί απλά να κέρδισε το λαχείο ή να εξαπάτησε ή να γεννήθηκε πλούσιος. Για τους υπόλοιπους δεν έχει σημασία. Aυτή η αντίληψη υπάρχει από παλιά.

       H αδυναμία του δημόσιου σχολείου να εμπνεύσει κανόνες πολιτισμένης κοινωνικής συμπεριφοράς είναι φανερή όσο ποτέ. Aς πάρουμε για παράδειγμα το πετροβόλημα των αστυνομικών τμημάτων από μαθητές το Δεκέμβριο του 2008. Πριν χαθεί εντελώς ο έλεγχος, η πράξη αυτή πολλών μαθητών χαρακτηρίστηκε ένα δίκαιο ξέσπασμα, μια μαθητική εξέγερση· από όλα τα μέσα δινόταν κι ένας ηρωϊκός τόνος στις περιγραφές. Φτάσαμε στο σημείο κάποιοι λίγοι εκπαιδευτικοί να ξεχωρίζουν τα παιδιά των αστυνομικών στα σχολεία. Η ολέθρια πράξη του ενός αστυνομικού χαρακτήρισε όλους τους υπόλοιπους. Ποια Kοινωνική και Πολιτική Aγωγή, πήραν οι μαθητές εκείνη την εποχή και ποια η θέση του Δασκάλου; Αν ο εκπαιδευτικός τολμούσε να κάνει ένα μάθημα Kοινωνικής και Πολιτικής Aγωγής εκείνη την εποχή, όπως προβλέπεται από το αναλυτικό πρόγραμμα, αν τους έλεγε ότι τα λαϊκά δικαστήρια, το λιντσάρισμα, η καταστροφή δημόσιας περιουσίας,  ο ολοκληρωτισμός και οι αυθαίρετες γενικεύσεις δεν έχουν θέση σε μια Δημοκρατία, θα αντιμετώπιζε από την κοινωνική καταγγελία ως και τη διαπόμπευσή του από τα MME. Θα ήταν «εκτός κλίματος». Πρέπει να γνωρίζουμε ότι για κάποιον που πρέπει να πείσει πρέπει να υπάρχει και κάποιος πρόθυμος να πειστεί.

Το ίδιο αντιμετωπίζει κάποιος εκπαιδευτικός όταν με εργαλείο το μάθημα της Iστορίας προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές γύρω από ιστορικά γεγονότα, να τους βάλει στη λογική της αιτίας και του αποτελέσματος, να συγκρίνουν γεγονότα σε εποχές περασμένες με τα σημερινά, να τους κάνει να ρωτούν «γιατί» προωθώντας την κριτική τους ικανότητα και να θεμελιώνει τη συλλογική εθνική συνείδησή μας πάνω στις στέρεες βάσεις της συλλογικής μας μνήμης. Στην καλύτερη περίπτωση θα θεωρηθεί αντιπαραγωγικός, εκτός εποχής, κλπ. Η κοινωνία μας έχει ξεχάσει ότι η κοινωνική συνοχή εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη δύναμη της εθνικής συνείδησης.

  Όταν σε όλο τον κόσμο η αρχαία ελληνική γραμματεία βρίσκεται σε περίοπτη θέση, εμείς στεκόμαστε αρνητικοί στο να συζητήσουμε με τους μαθητές μας αρχαία ελληνικά κείμενα σε μετάφραση, μακριά από το δύσκολό τους Συντακτικό και Γραμματική. Προφανώς η παρουσίαση του αυτοδιοικητικού χάρτη της χώρας που αλλάζει κάθε τόσο θεωρείται σημαντικότερο κείμενο από μια ανθολογία κειμένων όπου ο μαθητής μπορεί να καταλάβει το νόημα και τη λειτουργία της Δημοκρατίας. O Eπιτάφιος του Περικλή για παράδειγμα δεν πρέπει να αποτελεί κείμενο μαθήματος επιλογής. Το ίδιο και με τη πρόσφατη ή και σύγχρονη λογοτεχνία. Πόσα θα μπορούσε να διδαχθεί ένα μαθητής, αν κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς διάβαζε ένα λογοτεχνικό βιβλίο σωστά και ποιοτικά με τη βοήθεια του δασκάλου..., ή σε μεγαλύτερες τάξεις η Kοινωνιολογία θα μπορούσε να προσφέρει στην καλύτερη γνώση της κοινωνίας.

 Ακόμα και το μάθημα των Θρησκευτικών, το οποίο κάποιοι βιάζονται από την κεκτημένη ιδεολογική τους ταχύτητα να πετάξουν στο καλάθι των αχρήστων, δεν φαντάζομαι να βλάπτει κάποιον όταν στη σημερινή εποχή τον κάνει ν’ ακούει το «αγαπάτε αλλήλους...»

Όλα τα παραπάνω δεν είναι γνώσεις εξειδίκευσης ή «επιλογής». Αποτελούν μια συνοπτική αλλά απαραίτητη παράθεση των βασικών αρχών που θέλουμε να διέπουν την κοινωνία μας. Στη δική μου γενιά τα τρία τέταρτα περίπου των μαθητών δεν διάβασαν τον Eπιτάφιο του Περικλή στο σχολείο, γιατί δεν επέλεξαν την τρίτη δέσμη των μαθημάτων εισαγωγής στο πανεπιστήμιο! Για τους υποψηφίους που δεν επέλεξαν την τρίτη δέσμη κρίθηκε ότι δεν ήταν απαραίτητο να τον διαβάσουν...!

H πιο κρίσιμη εκπαιδευτική βαθμίδα για την διάπλαση των αυριανών πολιτών είναι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση μπορείς να βάλεις κάποιες βάσεις αλλά όπως είχε πει και ο Γεώργιος Παπανδρέου είναι πολύ νωρίς, ενώ μετά στη τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι πολύ αργά.

Σήμερα, από τη συμπεριφορά της σπουδάζουσας νεολαίας και τη λειτουργία των πανεπιστημίων μπορείς να καταλάβεις την άγνοια των αυριανών πολιτών γύρω από ιδέες όπως η Δημοκρατία, το Kράτος και κοινωνική ευθύνη. Γι’ αυτό παρατηρούνται φαινόμενα σύψης στα ελληνικά πανεπιστήμια με καταλήψεις και καταστροφές δημόσιας περιουσίας. Το χειρότερο είναι ότι η ελληνική κοινωνία έχει συνηθίσει αυτά τα φαινόμενα. H ελληνική κοινωνία συζητά ατέλειωτα την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου,  οι γονείς των φοιτητών νοιάζονται μόνο για το πότε τελικά «το παιδί θα πάρει το πτυχίο του», το ελληνικό Kράτος (δηλαδή όλοι μας) πληρώνει καταστροφές και κανένας δε νοιάζεται ότι αυτός που σήμερα καταλαμβάνει δημόσια κτήρια παράνομα και καταστρέφει σπουδές και περιουσίες θ’ αναλάβει αύριο τις τύχες της κοινωνίας. Ο σημερινός μαθητής ανατρέφεται με εικόνες βίας και με την απαξίωση των θεσμών γι’ αυτό και όπου μπορεί μιμείται τους μεγαλύτερους με την ανοχή, αν όχι επιβράβευση, της υπόλοιπης κοινωνίας.

Η επαγγελματική ιδιότητα που θα αποκτήσει ο μαθητής στο μέλλον δεν θα του στερήσει την ιδιότητα του πολίτη ή του οικογενειάρχη ή ακόμα και του καταναλωτή. Η Παιδεία, η πνευματική καλλιέργεια δεν ταυτίζεται εντελώς με την επαγγελματική κατάρτιση. Μάλιστα η γενική Παιδεία προηγείται της επαγγελματικής κατάρτισης. Ο ανειδίκευτος μεν, φορέας όμως δε σωστής Παιδείας εργάτης θα αποδόσει καλύτερα στην εργασία του. Ο οδηγός ταξί εκτός από την καλή γνώση των δρόμων και της οδήγησης θα γίνει σωστότερος επαγγελματίας, αν διαθέτει την κατάλληλη παιδεία, και όλοι ανεξαρτήτως επαγγέλματος και ακαδημαϊκών τίτλων θα είναι ποιοτικότεροι στις διεκδικήσεις τους, στην κοινωνική τους συμπεριφορά, στην πολιτική τους συμμετοχή.

Φοβάμαι πως το σχολείο και οι Δάσκαλοι αντί να έχουν έναν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της επόμενης γενιάς στέκονται αδύναμοι μπροστά στην κρίση των ηθικών αξιών. Οι λειτουργοί της εκπαίδευσης, άλλες φορές κουρασμένοι, άλλες απογοητευμένοι από την καθημερινότητα της εργασίας τους στέκονται πολλές φορές αδύναμοι ν’ αντιμετωπίσουν φαινόμενα σύψης στην ελληνική εκπαίδευση όπως καταλήψεις, έλλειψη σεβασμού στο χώρο, αδιαφορία στο μάθημα κλπ. Τα φροντιστήρια έρχονται να καλύψουν κάποιο κενό στη μάθηση αλλά σε καμιά περίπτωση δεν προσφέρουν Παιδεία, Aγωγή.

         H σωστή Παιδεία είναι ικανή να δώσει στον άνθρωπο την απαραίτητη γνώση, τον απαραίτητο αυτοσεβασμό, τον απαραίτητο σεβασμό προς τους  άλλους. Δεν είναι απλά ένα εφόδιο· είναι μια πορεία με συνεχείς κατακτήσεις και δεν σταματάει στην τελευταία τάξη του Λυκείου, ούτε ολοκληρώνεται με την κατάκτηση μεταπτυχιακών τίτλων εργασιακής εξειδίκευσης. Πολλοί ηρωϊκοί Δάσκαλοι (προτιμότερος ο όρος απ’αυτόν του εκπαιδευτικού) το παλεύουν κι ας τους καταλογίζουν ότι δουλεύουν λίγο, - έτσι αντιλαμβάνεται σήμερα η κοινωνία το έργο του Δασκάλου· το μετράει σε ώρες και το βρίσκει... λίγο - κι ας έχουν την κοινωνική παραγματικότητα απέναντι τους. Η σωστή λειτουργία της Δημοκρατίας απαιτεί πλεόνασμα Παιδείας. Η βαθιά γνώση του τι σημαίνει δικαίωμα και τι υποχρέωση σε ένα πολίτευμα που την εξουσία έχει ο Δήμος οδηγεί στην καλύτερη λειτουργία των θεσμών και  στην ποιοτικότερη συμπεριφορά των πολιτών. Αν θέλουν αυτοί που αποφασίζουν ν’αλλάξουν κάτι προς το καλύτερο, να κοιτάξουν πώς θα μπορέσουμε να κάνουμε την επόμενη γενιά να σκέφτεται και να πράττει καλύτερα από την προηγούμενη.

Γ.K.