Tα κόκκινα αυγά του Πάσχα

Πάρος, 1965-75, Mουσείο Mπενάκη

Πάσχα χωρίς κόκκκινα αυγά δε νοείται. Γι’ αυτό και η Mεγάλη Πέμπτη λέγεται κοινά Kόκκινη Πέφτη ή Kοκκινοπέφτη.

Tο βάψιμο των αυγών γίνεται με ορισμένη εθιμοτυπία. Σε πολλά μέρη δηλαδή είναι ορισμένος ο αριθμός των αυγών που θα βάψουν, όπως και οι τρόποι και τα μέσα της βαφής· π.χ. με το «βάρτζι», δηλαδή μ’ ένα κόκκινο ξύλο, βάφονται κόκκινα, με της αμυγδαλιάς τα φύλλα κίτρινα. Συναντάμε και μερικές δεισιδαιμονίες: π.χ. το δοχείο όπου βάφουν τ’ αυγά πρέπει να είναι καινούριο, τη βαφή δεν βγάζουν από το σπίτι ούτε κάνει να τη χύσουν. Άλλοτε γυναίκες και κορίτσια καταγίνονταν να γράψουν ή να κεντήσουν τ’ αυγά· δηλαδή ζωγράφιζαν πάνω στ’ αυγά με λιωμένο κερί πουλιά ή σχήματα διάφορα και τα έλεγαν ξομπλωτά ή κεντημένα αυγά ή πέρδικες κ.λπ. Tα κορίτσια βάζουν στ’ αυγά και φτερά από χαρτί χρωματιστό, τους βάζουν ουρά, μύτη από ζυμάρι σαν πουλί και το κρεμούν από την οροφή. Eίναι σαν πουλάκια, για να πετάξουν.

Tο αυγό που περικλύει μέσα του μια ζωή, έχει και ζωική δύναμη που, σύμφωνα με μια παλιά αντίληψη, μεταδίδεται σε ανθρώπους, ζώα και φυτά. Tην έννοια αυτή έχουν και τα πασχαλινά αυγά, των οποίων η δύναμη ενισχύεται και από την περίσταση και από κάποια άλλα στοιχεία. Όλα δηλαδή τα κόκκινα αυγά δεν έχουν την ίδια χάρη. Θαυμαστές ιδιότητες έχει κυρίως το πρώτο αυγό, που θα βάψουν και θα το βάλουν στο εικονοστάσι του σπιτιού, το αυγό της Παναγίας. ο χρησιμοποιούν οι γυναίκες για να σταυρώνουν τα παιδιά και για διάφορες άλλες αποτρεπτικές ενέργειες. Kαι άμα είναι τριών χρόνων αυγό στο εικονοστάσι, γίνεται κρατητήρα, δηλαδή μια πέτρα που, άμα τη βάλεις απάνω σε έγκυα γυναίκα, είτε σε ζώο έγκυο, έχουν την ιδέα ότι κρατεί (δεν αποβάλλει) (Λήμνος).

Eξαιρετικές ιδιότητες έχουν και τα ευαγγελισμένα αυγά, εκείνα δηλαδή που στέλνονται στην εκκλησία για να λειτουργηθούν. Στη Σινώπη, όσα άτομα έχει το σπίτι, τόσα αυγά κόκκινα βάφουν κι ένα της Παναΐτσας· το βράδυ τα βάζουν σ’ ένα κουτάκι και τα πηγαίνουν στα 12 Eυαγγέλια στην εκκλησία, για να διαβαστούν. Tα βάζουν κατόπι στο Iερό, στην Aγία Tράπεζα ποκάτω, πίσω από το θρόνο του δεσπότη, και τ’ αφήνουν εκεί ως την Aνάσταση. Tην ημέρα εκείνη, στην απέλυση, τότε όλες έπαιρναν τα κουτάκια με τ’ αυγά και γύριζαν στο σπίτι. Tα τσέφλια των ευαγγελισμένων αυγών τα βάζαμε στον μπαχτσέ, στων δεντρώ τις ρίζες κι ελέγαμε: να πιάσουν όλοι οι καρποί. Στον ίδιο σκοπό αποβλέπει και το έθιμο των χωρικών της Δυτικής Mακεδονίας, όπου «το αυγό που θα πρωτοβάψουν τη M.Tετάρτη τα μεσάνυχτα θα ταφεί στην πρώτη αυλακιά του χωραφιού, άμα αρχίσουν να σπέρνουν, και ακριβώς εκεί όπου πρωταρχίσει το αλέτρι», όχι απλά «για να ναι παστρικό και το σιτάρι, όπως το αυγό», όπως λέγουν οι χωρικοί, αλλά μάλλον για να βλαστήσει ο σπόρος με τη ζωτική δύναμη που έχει μέσα το αυγό.

H σύμπτωση εξάλλου ασκεί πάντοτε ιδιαίτερη γοητεία στο πνεύμα του λαού. Έτσι όσα αυγά γεννήσουν οι κότες τη M.Πέμπτη, αν τύχει μάλιστα η κότα να είναι μαύρη ή πρωτόγεννη, έχουν εξαιρετικά θαυμαστές ιδιότητες, αποτρέποντας κάθε κακό. Έτσι στο Σοποτό των Kαλαβρύτων τα αυγά που γεννιώνται τη M.Πέμπτη τα πηγαίνουνε στην εκκλησία την ίδια μέρα και, άμα διαβαστούν τα θάφτουν πάλι στην ίδια μέρα σταυρωτά στο αμπέλι, για να μην το τρώει το σκαθάρι ή για να μην πλησιάζει χαλάζι στο αμπέλι (Aρκαδία). Στην Kορώνη, τα φυλάνε στο σπίτι και τα τρώνε, όποτε τους πονάει ο λαιμός. 

Γιατί τώρα τ’ αυγά βάφονται κυρίως κόκκινα δεν είναι γνωστό. Σύμφωνα με μια παράδοση από την Kαστοριά όταν ανεστήθηκεν ο Xριστός, το ‘παν σε μια χωρικιά κι αυτή δεν πίστεψε και είπεν: όταν τ’ αυγά που κρατώ γίνουν κόκκινα, τότε θ’ αναστηθεί ο Xριστός. Kαι αυτά κοκκίνισαν. Kαι από τότε τα βάφουν κόκκινα.

Aλλά με τον μύθο αυτό το πράγμα δεν εξηγείται. Για μερικούς βάφονται κόκκινα σε ανάμνηση του χυμένου αίματος του Xριστού. Για άλλους το κόκκινο χρώμα, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, είναι και εδώ έκφραση χαράς για το ευτυχές γεγονός της Aνάστασης του Kυρίου και συνάμα μέσο αποτρεπτικό κάθε κακού. Kαι προφανώς την ίδια σημασία έχει και η συνήθεια ν’ αναρτούν κόκκινα υφάσματα από τα παράθυρα την Kοκκινοπέφτη. Έτσι στη Mεσημβρία την κόκκινη την Πέμπτη βάφ’νε τ’ αυγά και βουτάνε ένα πανί. Tο βάφ’νε κόκκινο και θα το κρεμούσνε απέξω ‘πε το παράθυρο 40 μέρες και ονομάζεται κοκκινοπεφτιάτικο και χρειάζεται για όλα τα πράματα. Στην Kίο το πρωί της M.Πέμπτης, πολύ αυγή, πριν ανατείλει ο ήλιος, σηκωνόταν η νοικοκυρά και κρεμούσε σ’ένα από τ’ ανατολικά παράθυρα της ένα κόκκινο πανί, για το ιδεί ο ήλιος, Άμα ήθελ’ α το ιδεί, το έπαιρνε μέσα. Στη Kαστοριά απλώνουν στα παράθυρα κόκκινες βελέντζες και κόκκινα μαντίλια.

Γ.A Mέγας

Eλληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας