Το Πάσχα, του Κώστα Ρωμαίου

Ο Κώστας Ρωμαίος (1913 - 1992) ήταν Έλληνας λαογράφος, πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός, σημαντικός μελετητής του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού και του δημοτικού τραγουδιού.

Για το Πάσχα, που είναι η μεγαλύτερη γιορτή του ελληνικού λαού, πρέπει να γραφεί κάποτε μια διεξοδική μελέτη, αντάξια στην πρώτη και στη μεγάλη αυτή γιορτή των μεσογειακών λαών. Σήμερα, μας αρκεί να γνωρίσουμε μερικά από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της.

Την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του ελληνικού Πάσχα την αποτελούν πολλά και διαφορετικά έθιμα, όλα όμως έχουν τη δική τους σφραγίδα, αξία και ποικιλία, και όλα έχουν τις ρίζες τους μέσα σε παράδοση αιώνων ή ακόμα και χιλιετηρίδων.

Πρώτη ομάδα αποτελούν οι ιδιότυποι χαιρετισμοί, όπως π.χ. το «Χριστός Ανέστη» και η τυπική ανταπάντηση «Αληθώς Ανέστη» ή «Αληθώς ο Κύριος». Η συμβολική, ακόμη από εθνική πλευρά, σημασία τους είναι σ' όλους γνωστή, διότι αιώνες τώρα η ευχή «Καλή Ανάσταση» χρησιμοποιείται, για να σημαίνει τον εθνικό ξεσηκωμό εναντίον κάθε εχθρικής τυραννίας. Η ευχή αυτή αποτελεί τη θερμότερη παρηγοριά και κλείνει την πιο αγαπημένη ελπίδα για οποιασδήποτε νεότερης εποχής και περιοχής υπόδουλους Έλληνες. Από τ' άλλο μέρος, πόσες φορές το Χριστός Ανέστη δεν έχει με λαχτάρα ψυχής ειπωθεί από Έλληνες σε Έλληνες σε μέρες που έτυχε να γιορτάζουμε κάποια νωπή εθνική ανάσταση! Για μια ακόμη φορά, και μάλιστα όχι μόνο στα έθιμα και στις δοξασίες, αλλά και σ' αυτά τα τυπικά γλωσσικά μέσα επικοινωνίας, επαληθεύεται το γεγονός ότι στην Ελλάδα θρησκεία και έθνος έχουν παλιά και στενή την αλληλεπίδρασή τους.

Δεύτερη ιδιότυπη, όμως καθαρά ελληνική, ομάδα πασχαλινών εθίμων είναι αυτή, που την αποκαλούν τα κουλούρια, τα τσουρέκια, τα κόκκινα αυγά και οι μεγάλες κουλούρες, αυτές που έχουν ένα σταυρό στη μέση και ένα κόκκινο αυγό πάνω στο δέντρο του σταυρού. Στα ψωμιά των Χριστουγέννων, τα Χριστόψωμα όπως λέγονται, αντιστοιχούν τώρα οι Λαμπριάτικες κουλούρες, πλασμένες με τέχνη, γαρνιρισμένες με κεντίδια και αλειμμένες με άφθονο κρόκο αυγού. Τα είδη αυτά - κόκκινα αυγά, κουλούρια και κουλούρες - είναι και τα ιερότερα δώρα, που συνηθίζουμε τη Λαμπρή να χαρίζουμε ο ένας στον άλλο και που περικλείνουν το συμβολικό νόημα της ευτυχίας, ακριβώς της ίδιας εκείνης που την εκφράζουν οι λόγοι και οι ευχές με τις οποίες συνοδεύουμε το χάρισμά τους.

Τέτοια δώρα, μαζί με τη λαμπάδα του μικρού, χαρίζει η νουνά στον αναδεξιμιό της. Τέτοια δώρα πηγαίνουν και οι βαφτιστικοί στον νουνό τους. Τέτοια χαρίζουμε συμβολικά και μεις στους επισκέπτες του σπιτιού μας, φίλους και συγγενείς. Όπως τέτοια χαρίζουμε ακόμη και στους τάφους των νεκρών μας, όταν τη Δευτέρα της Λαμπρής πηγαίνουμε και πλάι στον ξύλινο σταυρό τους αποθέτουμε λίγα κόκκινα αυγά. Τους κάνουμε Πάσχα εκείνες τις στιγμές, ουσιαστικά δηλαδή, μαζί με το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης του Κυρίου, τους ανακοινώνουμε έμμεσα και την ιδιάζουσα και συμβολική σημασία που έχει και για όλους τους αγαπημένους νεκρούς το σπουδαίο νέο της Ανάστασης, μια έννοια γενικού ξαναγεννημού, καλύτερου και πιο τυχερού, πιο ευτυχισμένου από τη ζωή που έως τώρα γνωρίσαμε, περικλείει για όλους, ζωντανούς και νεκρούς, το κόκκινο αυγό. Ισχύει για όλους η γνωστή αρχαία τελεστική φράση: Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον!

Τρίτη έκφραση της ιδιαίτερα ελληνικής φυσιογνωμίας του Πάσχα είναι ο περίφημος οβελίας. Ο τρόπος προπαρασκευής, της ετοιμασίας και του συμποσίου που επακολουθεί, οδηγούν όλα προς την ίδια αρχή. Ο οβελίας είναι το ιερό σφάγιο της οικογένειας και γύρω του θα συγκεντρώσει τις θερμές ευχές των στενών συγγενών και των φίλων, σε ένα είδος θυσίας και σπονδής ουσιαστικά πάρα πολύ όμοιας με τις αρχαίες οικογενειακές θυσίες και τις σπονδές οίνου. Το αρνί που θα σφαχτεί το Πάσχα ξεχωρίζεται πριν ένα δυο μήνες από την κάθε αγροτική ποιμενική οικογένεια. Φέρνει το νέο όνομα ο Λαμπριάτης, που δείχνει τον προορισμό του. Ενώ όλα τα άλλα νεογέννητα αρνιά κλείνονται μέσα σε ιδιαίτερο μαντρί, όταν για βοσκή πηγαίνουν οι μανάδες τους, εξαίρεση μοναδική αποτελεί ο Λαμπριάτης, που αφήνεται ελεύθερος να συνοδεύει στη βοσκή τις μανάδες όλων και άφθονο να πίνει απ' όλες γάλα. 

Τέταρτο έθιμο είναι το σχετικό με το νέο φως ή, αλλιώς, το άγιο φως. Θα σβήσουν όλα τ' άλλα φώτα και θα απομείνει μόνο το ακοίμητο φως, που υπάρχει πάνω στην Αγία Τράπεζα, γεμάτο ιερή δύναμη, ικανή να προκαλεί αποτελεσματικούς καθαρμούς. Φέρνει μαζί του το φως αυτό την ευτυχία της Ανάστασης και, μπαίνοντας στο σπίτι μας, σε κάθε ελληνικό σπίτι, σκορπίζει πολλή μέρος από την άγια χάρη του και από τη δύναμή του. Είναι η δύναμη που προέρχεται από το γεγονός ότι πρόκειται για ένα φως που βρίσκεται μέσα στο Ιερό, μέσα στο άδυτο του ναού, που καίει ασταμάτητο πάνω στον χριστιανικό βωμό, γι' αυτό και ονομάζεται Άγιο φως και ακοίμητο φως. Αλλά, παράλληλα, κρύβει μέσα του την πίστη ότι είναι ένα φως που αναπήδησε από τον τάφο του Κυρίου που άνοιξε και έδωσε την Ανάσταση, φως νέο, που θυμίζει το ιερό πυρ που ξεπηδούσε στους Δελφούς από το χάσμα και τον τάφο του θεού. Αυτό το φως, γιατί είναι νέο, γι' αυτό και ονομάζεται Νέο φως, και γιατί έχει μεγάλη δύναμη άγιου καθαρμού, όμοιου με την καινούρια φωτιά που ανάβεται σε καιρούς επιζωοτίας, για να σώσει τα ποίμνια, γι' αυτό και ονομάζεται με το όμοιο όνομα το καινούριο φως. 

Συγκινητικές γίνονται σκηνές και σε μας στην πολιτεία, αλλά πιο πολύ στους άλλους στα χωριά και στις μακρινές στάνες και στους ερημικούς καταυλισμούς. Σ' όλο το διάστημα της μεταφοράς του, σ' όλο το δρόμο, ώσπου να φτάσουμε μέσα στο σπίτι, μέγαρο ή καλύβα, το φροντίζουμε το Άγιο τούτο φως με στοργή και με κάποιαν αγωνία μήπως και μας σβήσει μεσοστρατίς. Βαθιές οι ρίζες της φυλής μας. Πρόγονοί μας σ΄αυτή τη συνήθεια είναι οι μακρινοί εκείνοι Άποικοι της αρχαίας Ελλάδας, που όταν έφευγαν για μακριά, είχαν από τις εστίες των πατρώων θεών τους παρμένο το ιερό φως, το Άγιο φως τους, και με αγωνία πολύ πιο δραματική από τη δική μας σήμερα το πήγαιναν σ' όλο το δρόμο τους, διαρκώς φροντίζοντας να το διατηρούν άσβηστο κοντά τους, προστάτη τους και βοηθό τους, για να τους συντροφεύει, για να διώχνει μακριά το κάθε δαιμονικό κακό και, αλεξίκακο, να σκέπει και να σώζει τις νέες κατοικίες.

Ανάλογα και εμείς σήμερα, μπαίνοντας μέσα στο σπίτι μας, δε λησμονούμε με τη μουτζούρα, που βγάζει ο καπνός της αναστάσιμης λαμπάδας, να φτιάξουμε πάνω στ' ανώφλι της πόρτας του σπιτιού ένα σταυρό. Αυτός ο σταυρός, ας είναι μαύρος και ακαλαίσθητος, έτσι σε τέτοια σπουδαία νύχτα που έγινε και μάλιστα μ' ένα τέτοιο φως, θα συνεχίζει ολοχρονίς, σα πιστός του σπιτιού μας και της εισόδου του φύλακας, να προστατεύει και να εφορεύη της εισόδου. Πλαισιωμένο με τέτοιες ιδέες και τέτοιες αντίστοιχες πράξεις, πως να μην έχει λοιπόν την ιδιαίτερη ελληνική φυσιογνωμία του το Πάσχα του ελληνικού λαού;

Αξίζει, πολύ μάλιστα, να προσέξει κανείς και που αλλού χρησιμοποιείται το Άγιο τούτο φως. Ζυγώνουν την αναμμένη λαμπάδα στα ζώα του στάβλου και στα δέντρα του κήπου. Τα καρπερά τα χαιρετούν με το χαιρετισμό Χριστός Ανέστη, δέντρα μου!, τα άκαρπα, ζυγώνοντας τη λαμπάδα, τα φοβερίζουν πως θα τα κάψουν ή θα τα κόψουν, αν δεν κάμουν καρπό. Το ίδιο και στα ζώα, ζυγώνουν κοντά την αναμμένη λαμπάδα και τα καίνε λίγο, τα τσουρουφλίζουν! Αυτό δίνει για το νέο χρόνο υγεία, ευτυχία, γούρι. Γούρι ακόμη θεωρούν, αν θα τσουρουφλιστεί κανείς «κατά τύχη» με το καινούριο φως, την ώρα της τελετής στην εκκλησιά. Αλλά τώρα μπορούμε να κατανοήσουμε πληρέστερα τι αρχικά ήταν ο σταυρός που γίνεται στο ανώφλι της εισόδου του σπιτιού. Ήταν ένα τσουρούφλισμα όλου του σπιτιού σαν χτιρίου, για να εξασφαλιστεί το γούρι με τη συμβολική συμμετοχή στο ολοκαύτωμα, στη θυσία που προηγείται και στον καθαρμό και την αναγέννηση, την Ανάσταση, που σίγουρη επακολουθεί.

Άλλο χαρακτηριστικό του ελληνικού Πάσχα είναι το έθιμο της Αγάπης, που γίνεται στη δεύτερη Ανάσταση, το απόγευμα της Κυριακής. Το έθιμο τούτο εκφράζει ανωτερότητα ψυχική και ανθρωπισμό υψηλό. Στο τέλος της θρησκευτικής τελετής συνηθίζεται καθένας να χαιρετά και να φιλιέται με τον παπά, και αμέσως να παίρνει πλάι εκεί σειρά, καρτερώντας όλους τους άλλους συγχωριανούς του να περάσουν, να φιλήσουν και να φιληθούν σταυρωτά στα μάγουλα με τους συμπατριώτές τους και ν' ανταλλάξουν μαζί τους θερμές ευχές και αντευχές. Το έθιμο είναι γενικό, και βλέπει κανείς τη σειρά των ανθρώπων διαρκώς να μακραίνει και ολόκληρους να κάνει γύρους μέσα στην εκκλησιά ή έξω στο προαύλιο. Πάρα πολλές φορές το έθιμο τούτο έχει γίνει και γίνεται αιτία να σκορπίσουν πολλά, μικρά και μεγάλα, σύννεφα, που από μήνες είχαν μόνιμα μαζευτεί ανάμεσα σε διάφορα άτομα της ίδιας κοινότητας. Εύκολα λοιπόν κατανοεί κανείς το βαθύτερο κοινωνικό νόημα που κλείνει και το εκφράζει το ελληνικό τούτο έθιμο της Αγάπης του Πάσχα, μια θρησκευτική ευκαιρία, για ν' αγαπήσουν μεταξύ τους όλοι όσοι θα τύχει να έχουν ψυχρανθεί.

Φιληθείτε γλυκά χείλη με χείλη

Πέστε Χριστός Ανέστη, εχθροί και φίλοι.

Έτσι γράφει ο εθνικός μας ποιητής για τη μέρα της Λαμπρής. Και ήταν πραγματικά το παλιότερο έθιμο ένα φίλημα στα χείλη. Ίδιο φίλημα έδιναν και όσοι πήγαιναν στην εκκλησιά και, μπροστά στις εικόνες και με όρκο φρικτό στις εικόνες, που τις καλούσαν μάρτυρες, γίνονταν αδερφοποιτοί, με ειδική τελετή που την έκανε ο παπάς και που συνηθιζόταν να γίνεται ιδίως τη μέρα του Πάσχα. Γιατί όμως συνηθιζόταν να γίνεται τη μέρα εκείνη το έθιμο της αδελφοποιίας; Διότι τότε γίνεται η Αγάπη, ένα όνομα που έρχεται από τα πρωτοχριστιανικά έθιμα κοινών συμποσίων και φτάνει έως τώρα με τη μορφή της χριστιανικής αλληλοσυγχώρεσης. Και διότι τη μέρα του Πάσχα όλοι γινόμαστε αδερφοί, ακολουθώντας παλιά χριστιανική παράδοση, που και τους εχθρούς προσφωνούσαν «αδελφούς» και όλοι προχωρούσαν στον εναγκαλισμό και και τον αμοιβαίο ασπασμό. Το σχετικό πασχαλινό κείμενο είναι σ' όλους γνωστό: «Είπωμεν αδελφοί... και αλλήλους περιπτυξώμεθα...»

Υπάρχουν και άλλα πολλά και ποικίλα έθιμα που πλαισιώνουν το Πάσχα του ελληνικού λαού. Αλλά και αυτά που είδαμε πιο πάνω και άλλα όσα δεν αναφέραμε, όλα τονίζουν από κοινού την ίδια γενική φυσιογνωμία του ελληνικού Πάσχα σαν μιας κοινής γιορτής, που τη χαρακτηρίζει όχι ο στείρος ατομικισμός, αλλά η συναδέλφωση και το ενδιαφέρον όλων για να εξασφαλιστεί η προκοπή και η ομαδική ευτυχία της οικογένειας, των φίλων και των συγγενών της, και τελικά ολόκληρης της κοινότητας.

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (β΄γυμνασίου)

ΟΕΔΒ

Αθήνα, 1980